Ανήλικοι καταναλωτές στο Διαδίκτυο

Η δυνατότητα πρόσβασης του ανηλίκου στο διαδίκτυο αποτελεί απόρροια του δικαιώματός του στην πληροφόρηση και την ελευθερία έκφρασης. Το συγκεκριμένο δικαίωμα κατοχυρώνεται συνταγματικά (άρθρα 2§1, 5, 5Α §1 και 2 και 14§1 του Συντάγματος), σε ευρωπαϊκό επίπεδο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (άρθρο 10 ΕΣΔΑ) και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 11) αλλά και σε διεθνές επίπεδο, στη Διεθνή Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (άρθρο 19).

Σήμερα, δεν νοείται επομένως, και κυρίως δεν πρέπει να νοείται, ανήλικος χωρίς πρόσβαση στο διαδίκτυο, δεδομένης και της ευρύτατης πια χρήσης των συστημάτων πληροφοριών.

Επιπλέον, πρέπει να διευκρινιστεί ότι καταναλωτής στο διαδίκτυο (δηλαδή καταναλωτής εξ αποστάσεως) είναι σύμφωνα με τον νόμο 2251/1994 περί προστασίας του καταναλωτή, κάθε φυσικό πρόσωπο, το οποίο, στο πλαίσιο συμβάσεων χρηματοοικονομικών υπηρεσιών από απόσταση, ενεργεί για σκοπούς εκτός του πεδίου της εμπορικής ή επαγγελματικής δραστηριότητάς του, ενώ, ακόμα, σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση Ζ1-891 σχετικά με τα δικαιώματα του καταναλωτή, καταναλωτής στο διαδίκτυο θεωρείται και όποιος λαμβάνει διαφημιστικά – εμπορικά μηνύματα μέσω αυτού. Άρα και οι ανήλικοι.

Ο συνδυασμός αυτός μπορεί να αποβεί «εκρηκτικός», δεδομένης δε της δυνατότητας πρόσβασης του ανηλίκου στο διαδίκτυο που κατ’ ακολουθία του επιτρέπει να προβαίνει σε αγορές μέσω αυτού, καθώς, σύμφωνα με τον Αστικό Κώδικα, οι ανήλικοι μέχρι την ηλικία των 18 χρόνων μπορούν να συνάπτουν δικαιοπραξίες από τις οποίες θα αποκτούν μόνο όφελος χωρίς να γεννώνται για αυτούς υποχρεώσεις.

Με αυτά τα δεδομένα, ο νόμος 2251/1994 έχει μεριμνήσει αρκετά για την προστασία της ψυχικής υγείας του ανήλικου καταναλωτή, προβλέποντας μια σειρά απαγορεύσεων προς τους προμηθευτές που διαθέτουν τα προϊόντα τους στην αγορά. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 7α του ως άνω νόμου, οι προμηθευτές υποχρεούνται να διαθέτουν στην αγορά προϊόντα τα οποία, ως εκ του προορισμού, της χρήσης ή των συνθηκών διάθεσης δεν ενέχουν κινδύνους για την ψυχική, πνευματική ή ηθική ανάπτυξη των ανηλίκων. 

Ως προϊόντα τα οποία ενέχουν κινδύνους για την ψυχική, πνευματική ή ηθική ανάπτυξη των ανηλίκων θεωρούνται ιδίως τα προϊόντα τα οποία: προκαλούν στους ανηλίκους, ανασφάλεια ή φόβο, παροτρύνουν, άμεσα ή έμμεσα, σε επιθετική συμπεριφορά και ειδικότερα σε χρήση ή άσκηση βίας, προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, προτρέπουν στην υιοθέτηση προτύπων συμπεριφοράς που δεν συνάδουν με τους ηθικούς και νομικούς κανόνες της σύγχρονης κοινωνίας ή είναι επιζήμια για το περιβάλλον, καλλιεργούν διακρίσεις λόγω φυλής, φύλου, θρησκείας, ιθαγένειας ή αναπηρίας και παροτρύνουν σε εθισμούς και δραστηριότητες που είναι επιβλαβείς για τους ίδιους.

Ωστόσο, παρά την εκτενή νομοθετική πρόβλεψη για τη διαφύλαξη της ψυχικής υγείας του ανήλικου καταναλωτή, υπάρχει ακόμη μείζον ζήτημα ως προς τις προβληματικές περιστάσεις με τις οποίες είναι πιθανό να έρθει αντιμέτωπος ο ανήλικος κατά την διαδικτυακή περιήγησή του.

Τέτοιες είναι:

- Η ενδεχόμενη πρόσβαση σε ιστοσελίδες που απευθύνονται μόνο σε ενηλίκους (π.χ. σεξουαλικού περιεχομένου) χωρίς να υπάρχει ειδική προειδοποιητική σήμανση 

- Η χρήση από τους ανήλικους των ίδιων συστημάτων πληροφοριών συσκευών με ενήλικους καθώς και μηνύματα που μπορεί να λάβει ο ανήλικος χρήστης προσαρμοσμένα από “big data” ενηλίκων (“Big data” καλούνται τα σύνολα δεδομένων που δημιουργούνται από την ηλεκτρονική παρατήρηση της συμπεριφοράς και των προτιμήσεων των ενήλικων διαδικτυακών καταναλωτών).

- Τέλος, ιδιαίτερα προβληματική θεωρείται και η χρήση ειδικών φίλτρων που εφαρμόζονται από ενήλικους για την προστασία των ανηλίκων κατά την πρόσβασή τους στο διαδίκτυο, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν καμία χρησιμότητα λόγω της ευκολίας με την οποία μπορούν να απενεργοποιηθούν ακόμα και από τον πλέον άπειρο χρήστη.

Ποιες είναι οι προτεινόμενες λύσεις;

Για την εξασφάλιση της ασφάλειας των ανηλίκων στο διαδίκτυο πρέπει να προωθηθεί η κατάλληλη και εμπεριστατωμένη ενημέρωση των γονέων και των ανηλίκων αναφορικά με τους κινδύνους και τις παγίδες που κρύβει το διαδίκτυο μέσω της ενεργοποίησης των αρμόδιων φορέων (όπως ο «Συνήγορος του Καταναλωτή»), καθώς και ο περιορισμός της πρόσβασης σε υπολογιστές που προορίζονται αποκλειστικά για χρήση από ανήλικους.

Σημαντικό, δε, βήμα προς την ενδελεχέστερη προστασία των ανήλικων καταναλωτών αποτελεί η πρόσφατη θέσπιση του Κώδικα Καταναλωτικής Δεοντολογίας (ΦΕΚ Α' 23/1-3-2017). Σύμφωνα με το άρθρο 10 του Κώδικα, οι προμηθευτές κατά την άσκηση της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας και την προώθηση των προϊόντων και των υπηρεσιών τους στην αγορά, δρουν με γνώμονα την προστασία και τις κατά περίπτωση ιδιαίτερες ανάγκες επικοινωνίας, ενημέρωσης και εξυπηρέτησης των ανηλίκων.

Επιπλέον, απαγορεύεται η με οποιονδήποτε τρόπο εκμετάλλευση της ευπιστίας, της ευαισθησίας και της έλλειψης εμπειρίας των ανήλικων για εμπορικούς σκοπούς προώθησης προϊόντων και υπηρεσιών. Οι προμηθευτές πρέπει να προβαίνουν σε προσεκτικές, ακριβείς και αντικειμενικές περιγραφές των προϊόντων και υπηρεσιών που απευθύνονται σε τέτοια άτομα κατά τρόπο εύληπτο και κατανοητό, ώστε να μην τα παραπλανούν όσον αφορά το πραγματικό μέγεθος, την αξία, τη φύση, τον σκοπό, την ανθεκτικότητα, την απόδοση και την τιμή του εκάστοτε διαφημιζόμενου προϊόντος ή υπηρεσίας.

Με στόχο την πολυπόθητη διασφάλιση των οικονομικών και όχι μόνο συμφερόντων των ανήλικων καταναλωτών, είναι, τέλος, σημαντικές οι πρωτοβουλίες εταιρειών που ασχολούνται με το διαδίκτυο (ως πάροχοι σύνδεσης) για την ενημέρωση και προστασία των ανηλίκων. Και βέβαια, οι καταναλωτές πρέπει να αναγνωρίζουν και να παραδέχονται τις προσπάθειες που πρωτοπορούν!